​การเร่งขึ้นอย่างรวดเร็วของพัฒนาการของระบบเทคโนโลยีสารสนเทศในระยะ 5 ปีที่ผ่านมา ได้ส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญของทั้งพฤติกรรมผู้บริโภคและระบบเศรษฐกิจการเงินไทย ในด้านระบบสถาบันการเงิน ธนาคารแห่งประเทศไทย (ธปท.) ได้สนับสนุนการปรับตัวเข้าสู่ยุคดิจิทัล ผ่านการสนับสนุนการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานของระบบการเงินดิจิทัลที่สำคัญ เช่น ระบบพร้อมเพย์ QR code standard และระบบการยืนยันตัวตนแบบดิจิทัล ตลอดจนพัฒนากลไกสนับสนุนอื่น ๆ เช่น Regulatory Sandbox และปรับกฎเกณฑ์เพื่อเอื้อให้สถาบันการเงินสามารถให้บริการผ่านช่องทางดิจิทัลได้ง่ายขึ้น ส่งผลให้ทั้งผู้บริโภคและผู้ประกอบธุรกิจการเงินสามารถปรับตัวเข้าสู่ยุคดิจิทัลได้อย่างรวดเร็ว สะท้อนได้ส่วนหนึ่งจากปริมาณธุรกรรมที่ทำผ่านช่องทางออนไลน์ โดยเฉพาะ Mobile banking ที่เร่งขึ้นอย่างก้าวกระโดด พร้อมไปกับการทยอยลดความสำคัญของจุดให้บริการทางกายภาพ (เช่น สาขา และตู้ ATM) ขณะที่ผลิตภัณฑ์ทางการเงินใหม่ ๆ ที่พึ่งพาระบบเทคโนโลยีสนเทศและข้อมูลทางเลือกเพื่อให้บริการแบบดิจิทัลทั้งกระบวนการ เช่น สินเชื่อส่วนบุคคลดิจิทัล เริ่มเข้ามามีบทบาทมากขึ้น

นอกจากพัฒนาการในประเทศแล้ว ที่ผ่านมา ธปท. ได้ติดตามพัฒนาการของระบบการเงินในต่างประเทศอย่างใกล้ชิด และพบว่าผู้กำกับดูแลในหลายประเทศได้อนุญาตให้จัดตั้งธนาคารพาณิชย์รูปแบบใหม่ เพื่อใช้ประโยชน์จากพัฒนาการของระบบเทคโนโลยีสารสนเทศและข้อมูลทางเลือก โดยให้จัดตั้งเป็น Digital-only bank หรือ Virtual bank ซึ่งเป็นธนาคารพาณิชย์ที่ไร้สาขาและให้บริการผ่านช่องทางดิจิทัลตลอดกระบวนการของการให้บริการ โดยผู้กำกับดูแลเหล่านั้นได้กำหนดให้ Virtual bank มีลักษณะแตกต่างกันไปตามวัตถุประสงค์และบริบทของแต่ละประเทศ ซึ่ง Virtual bank อาจเป็นอีกทางเลือกที่ช่วยตอบโจทย์การปรับตัวเข้าสู่ดิจิทัลของระบบเศรษฐกิจการเงินไทย แต่การจะอนุญาตให้จัดตั้ง Virtual bank ขึ้นในประเทศไทยได้อย่างเหมาะสมจำเป็นต้องคำนึงถึงวัตถุประสงค์ ผลกระทบ และความเสี่ยงอย่างชัดเจนรอบด้าน

1. รูปแบบการให้บริการของ Virtual bank

Virtual bank หรือ Digital-only bank หมายถึง ธนาคารพาณิชย์ที่ดำเนินธุรกิจบนช่องทางดิจิทัลเต็มรูปแบบ โดยมีลักษณะสำคัญ คือ

(1) ไม่มีจุดให้บริการที่มีสถานที่ตั้งทางกายภาพ (เช่น สาขา และตู้ ATM) แต่สามารถจัดตั้งสำนักงานใหญ่ได้ และ

(2) ให้บริการทางการเงินผ่านช่องทางดิจิทัลตลอดกระบวนการของการให้บริการ เริ่มตั้งแต่การทำความรู้จักลูกค้า (KYC) การรับฝากเงิน ไปจนถึงการให้บริการทางการเงินอื่น ๆ เช่น การให้สินเชื่อ การโอนและชำระเงิน และการลงทุน โดยลูกค้าสามารถใช้บริการ ติดต่อสอบถาม หรือร้องเรียนการให้บริการผ่านช่องทางดิจิทัลที่ Virtual bank จัดเตรียมไว้

ทั้งนี้ Virtual bank มีการรับเงินฝากและได้รับใบอนุญาตให้ประกอบธุรกิจธนาคารพาณิชย์ ซึ่งแตกต่างจากการให้บริการทางการเงินดิจิทัลแบบอื่น ๆ เช่น (1) Peer-to-Peer lending ซึ่งมี Platform ทำหน้าที่เป็นตัวกลางช่วยในการจับคู่ระหว่างผู้กู้และผู้ให้กู้ (2) Crowdfunding ซึ่งมี Platform ทำหน้าที่ตัวกลางช่วยจับคู่ผู้ระดมทุนและนักลงทุน และ (3) Decentralized Finance (DeFi) ซึ่งเป็นการให้บริการทางการเงินโดยไม่ผ่านตัวกลาง

นอกจากลักษณะและรูปแบบการให้บริการที่ระบุข้างต้น Virtual bank มีข้อแตกต่างจากธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมในเรื่องของระบบคอมพิวเตอร์หลักที่ใช้บริหารจัดการงานธนาคาร (Core banking system) โดย Core banking system ของธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมส่วนใหญ่ถูกพัฒนาขึ้นจากเทคโนโลยีเก่าที่ขาดความยืดหยุ่นในการเชื่อมต่อกับระบบงานอื่น ๆ หรือไม่สามารถปรับเปลี่ยนเพื่อตอบโจทย์ความต้องการทางธุรกิจได้อย่างมีประสิทธิภาพ (Legacy system)

แม้ว่า ในปัจจุบันธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมหลายแห่งได้ปรับปรุงโครงสร้างระบบงานเพื่อสนับสนุนการให้บริการทางการเงินดิจิทัล แต่ยังคงอยู่ใน 2 รูปแบบหลัก คือ

(1) การให้บริการ Internet/ Mobile banking โดยใช้ Core banking system เดิมควบคู่กับการให้บริการที่สาขาจุดให้บริการ และ

(2) การให้บริการ Internet/ Mobile banking บน Core banking system ที่พัฒนาขึ้นใหม่ แต่ยังคงใช้โครงสร้างพื้นฐานอื่น ๆ ที่มีอยู่เดิม (ภาพที่ 1) ซึ่งถือเป็นจุดเริ่มต้นสำคัญในการให้บริการทางการเงินดิจิทัลแก่ผู้บริโภค แต่การพึ่งพา Core banking system หรือโครงสร้างพื้นฐานอื่น ๆ ที่มีอยู่เดิม ส่งผลให้ธนาคารพาณิชย์ยังคงเผชิญอุปสรรคเกี่ยวกับความยืดหยุ่นในการดำเนินงาน การบริหารจัดการทรัพยากรภายใน รวมถึงข้อจำกัดด้านกฎเกณฑ์การกำกับดูแลอยู่บ้าง

ภาพที่ 1 พัฒนาการของการให้บริการทางการเงินผ่านช่องทางดิจิทัล

ที่มา: Deloitte และ ธปท.

ด้วยลักษณะของ Virtual bank ที่ดำเนินธุรกิจบนช่องทางดิจิทัลโดยไม่มีสาขา และมี Core banking system บนเทคโนโลยีใหม่ที่มีความยืดหยุ่นสูง ซึ่งสามารถเชื่อมต่อและใช้ประโยชน์จากแหล่งข้อมูลต่าง ๆ ได้โดยง่าย ส่งผลให้ Virtual bank (1) มีต้นทุนในการดำเนินงานต่ำกว่าธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม (2) สามารถพัฒนานวัตกรรมทางการเงินรูปแบบใหม่ขึ้นอย่างรวดเร็วเพื่อตอบสนองต่อการเปลี่ยนแปลงของความต้องการที่หลากหลายของผู้บริโภค และ (3) นำเสนอประสบการณ์ในการใช้บริการทางการเงินที่ดีให้แก่ผู้บริโภคได้อย่างมีประสิทธิภาพ

ทั้งนี้ Virtual bank ในปัจจุบัน มีการให้บริการบัญชีเงินฝากที่ไม่มีสมุดคู่ฝาก และผู้ฝากสามารถแบ่งบัญชีเงินฝากเป็นบัญชีย่อยได้เองเพื่อแยกเงินไว้สำหรับวัตถุประสงค์ต่าง ๆ โดยได้รับอัตราดอกเบี้ยเงินฝากสูงกว่าอัตราดอกเบี้ยเงินฝากทั่วไปและอาจได้รับดอกเบี้ยเป็นรายวัน ตลอดจนมีปัญญาประดิษฐ์ (Artificial Intelligence) ที่ช่วยประมวลผลพฤติกรรม แนะนำการออมและการใช้จ่ายให้เหมาะกับวิถีชีวิตของผู้ฝาก โดยผู้ฝากสามารถเปิดบัญชีได้อย่างสะดวกผ่านสมาร์ทโฟน รวมทั้งมีบริการสินเชื่อที่ผู้กู้สามารถยื่นขอสินเชื่อโดยไม่ต้องแสดงหลักฐานรายได้ และได้รับอนุมัติสินเชื่อในเวลารวดเร็ว ตลอดจนมีบริการเพื่อ SMEs รายย่อยทั้งที่เป็นบุคคลธรรมดาและนิติบุคคล เช่น การให้บริการเชื่อมบัญชีเงินฝากกับระบบทำบัญชีออนไลน์และระบบการออกใบแจ้งหนี้ (Invoice) แบบดิจิทัลเพื่อช่วยให้ SMEs รายย่อยสามารถบริหารการเงินของตนได้คล่องตัวยิ่งขึ้น

ปัจจุบันธนาคารกลางและหน่วยงานกำกับดูแลผู้ให้บริการทางการเงินหลายแห่งในต่างประเทศได้อนุญาตให้ธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม และ Non-bank ที่มีประสบการณ์ในธุรกิจการเงิน มีความเชี่ยวชาญในด้านเทคโนโลยี หรือมีข้อมูลประเภทต่าง ๆ เช่น บริษัทเทคโนโลยีทางการเงิน (FinTech) บริษัทโทรคมนาคมบริษัทอีคอมเมิร์ซ หรือบริษัทที่ให้บริการต่าง ๆ บนแพลตฟอร์ม เช่น ธุรกิจที่ให้บริการบนแอปพลิเคชันเพื่อใช้เรียกยานพาหนะในเครือข่ายผู้ให้บริการ (Ride-hailing company) สามารถจัดตั้ง Virtual bank ได้ในหลายรูปแบบ ทั้ง (1) จัดตั้งบริษัทลูกแยกออกจากธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม (2) จัดตั้งเป็นบริษัทลูกของ Non-bank และ (3) เป็นการร่วมทุนระหว่างธุรกิจต่าง ๆ โดยอาจเป็นการร่วมทุนระหว่างธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมกับ Non-bank หรือ การร่วมทุนระหว่าง Non-bank ต่างประเภทที่สามารถเสริมจุดแข็งระหว่างกัน โดยรูปแบบของการอนุญาตและจำนวนใบอนุญาตจะขึ้นอยู่กับวัตถุประสงค์และบริบทของประเทศนั้น ๆ

อย่างไรก็ตาม เนื่องจาก Virtual bank ยังเป็นธุรกิจที่ค่อนข้างใหม่และยังต้องมีการติดตามและประเมินผลต่อเนื่อง ในหลาย ๆ ประเทศการอนุญาตประกอบธุรกิจ Virtual bank ในระยะแรกจึงยังมีการจำกัดปริมาณเงินรับฝากในบัญชี ตลอดจนการจำกัดขอบเขตการประกอบธุรกิจเพิ่มเติมจากธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม เช่น การให้บริการแก่เฉพาะรายย่อย (Retail) หรือเฉพาะรายใหญ่หรือนิติบุคคล (Wholesale) ตลอดจนมีการกำกับดูแลด้านเสถียรภาพ ซึ่งรวมทั้งเกณฑ์เงินกองทุน และสินทรัพย์สภาพคล่อง เทียบเท่าธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม ทั้งนี้ ที่ผ่านมาพบว่า Virtual bank ในหลาย ๆ ประเทศเริ่มมีลูกค้าเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว โดยเฉพาะในกรณีที่กระบวนการรู้จักตัวตน (KYC) และการรับสมัครลูกค้าเป็นไปได้โดยง่าย หรือมีความเชื่อมโยงกับธุรกิจแพลตฟอร์มซึ่งมีฐานลูกค้าเดิมอยู่เป็นจำนวนมาก

2. วัตถุประสงค์ของการจัดตั้ง Virtual bank ในบริบทของระบบการเงินไทย

วัตถุประสงค์ของการจัดตั้ง Virtual bank ในแต่ละประเทศมีความแตกต่างกันตามบริบทของระบบการเงินในประเทศนั้นๆ (รายละเอียดตามภาคผนวกด้านล่าง) ทั้งนี้ เมื่อพิจารณาบริบทของระบบการเงินไทย สามารถสรุปวัตถุประสงค์ของการจัดตั้ง Virtual bank ได้ดังนี้

2.1 เพิ่มการเข้าถึงบริการทางการเงินของภาคครัวเรือน และวิสาหกิจขนาดกลางและขนาดย่อม (Small and Medium Enterprises: SMEs) โดยเฉพาะบริการด้านสินเชื่อ

การเข้าถึงบริการทางการเงินของภาคครัวเรือนและ SMEs ไทยในภาพรวมดีขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยเป็นผลจากการพัฒนาผลิตภัณฑ์ ช่องทางการให้บริการ และการเพิ่มผู้ให้บริการรายใหม่ อย่างไรก็ตาม ครัวเรือนที่เลือกไม่ใช้บริการเงินฝาก (Self-exclusion) มีสัดส่วนค่อนข้างสูง ขณะที่การเข้าถึงบริการด้านสินเชื่อยังคงมีข้อจำกัดอยู่บ้าง แต่การใช้บริการโอนและชำระเงินผ่านช่องทางอิเล็กทรอนิกส์เพิ่มขึ้นอย่างชัดเจน (ที่มา : รายงานผลสำรวจการเข้าถึงบริการทางการเงินภาคครัวเรือน ปี 2561 ธปท.)

ภาคครัวเรือน

ภาคครัวเรือนไทยเข้าถึงและใช้บริการทางการเงินในภาพรวมเพิ่มขึ้นเป็นร้อยละ 89.8 ในปี 2561 จากร้อยละ 86.4 ในปี 2559 อย่างไรก็ตาม เมื่อพิจารณาบริการทางการเงินพื้นฐาน (บริการด้านเงินฝาก บริการด้านสินเชื่อ บริการด้านโอนเงิน และบริการด้านชำระเงิน) เป็นรายบริการแล้ว พบว่า

(1) ครัวเรือนที่เลือกไม่ใช้บริการเงินฝากมีสัดส่วนร้อยละ 16.9 ในปี 2561 แม้ว่าบริการด้านเงินฝากจะเริ่มมีผลิตภัณฑ์ที่หลากหลายตามความต้องการของผู้ฝากเงินแต่ละกลุ่ม เช่น บัญชีเงินฝากขั้นพื้นฐาน (Basic banking account) ที่ช่วยให้ผู้มีรายได้น้อยและผู้สูงอายุสามารถเข้าถึงบริการทางการเงินด้วยต้นทุนที่ต่ำลง และบัญชีเงินฝากอิเล็กทรอนิกส์ (e-Savings) ที่ผู้ฝากเงินจะได้รับดอกเบี้ยสูงกว่าบัญชีเงินฝากทั่วไป อีกทั้ง การเปิดบัญชีเงินฝากในปัจจุบันสามารถทำได้ง่ายและสะดวกรวดเร็ว โดยลูกค้าสามารถพิสูจน์ตัวตนได้หลายช่องทาง เช่น จุดให้บริการของธนาคารหรือตัวแทนของธนาคาร เครื่องอัตโนมัติของธนาคาร หรือผ่านแพลตฟอร์ม National Digital ID (NDID) ซึ่งช่วยให้การเปิดบัญชีข้ามธนาคารสะดวกยิ่งขึ้น

(2) การเข้าถึงบริการด้านสินเชื่อในระบบยังมีสัดส่วนค่อนข้างน้อย โดยเฉพาะกลุ่มผู้ใช้บริการที่ไม่มีรายได้ประจำ หรือไม่มีหลักฐานแสดงรายได้ เนื่องจากผู้ประกอบธุรกิจไม่มีข้อมูลเพียงพอที่จะประเมินความสามารถและความเต็มใจในการชำระหนี้ และ

(3) บริการด้านโอนเงินและชำระเงิน ซึ่งมีการใช้บริการผ่านช่องทางอิเล็กทรอนิกส์เพิ่มขึ้นอย่างชัดเจน โดยเป็นผลจากการพัฒนาระบบพร้อมเพย์และมาตรฐาน QR code และการลดค่าธรรมเนียมการทำธุรกรรม Online banking

SMEs

ในปี 2563 SMEs ไทยเข้าถึงสินเชื่อจากธนาคารพาณิชย์และสถาบันการเงินเฉพาะกิจเพิ่มขึ้นเป็น 1.23 ล้านราย จาก 1.20 ล้านรายในปี 2562 แต่เมื่อพิจารณาจำนวน SMEs ในประเทศที่มีกว่า 3 ล้านราย แสดงว่ามี SMEs ประมาณ 2 ล้านรายหรือคิดเป็นร้อยละ 60 ที่ยังไม่ได้ใช้บริการสินเชื่อในระบบสถาบันการเงิน ทั้งนี้ สาเหตุที่ SMEs ไม่สามารถกู้เงินจากสถาบันการเงินในระบบได้ เนื่องมาจากไม่มีประวัติการชำระเงินหรือประวัติการเดินบัญชี ไม่มีหลักทรัพย์ค้ำประกัน และไม่มีแผนธุรกิจที่ชัดเจน ในขณะที่ SMEs ที่ได้รับสินเชื่อแล้วประสบปัญหาเนื่องจากได้รับวงเงินต่ำกว่าที่ต้องการ และต้องเสียดอกเบี้ยและค่าธรรมเนียมสูง

ทั้งนี้ การสร้างข้อมูลรอยเท้าดิจิทัล (Digital footprint) ของภาคครัวเรือนและภาคธุรกิจ ผ่านการโอนหรือชำระเงินผ่านบัญชีสถาบันการเงิน หรือเงินอิเล็กทรอนิกส์ (e-Money) เพื่อชำระคืนสินเชื่อ หรือชำระค่าสินค่าและบริการผ่านร้านค้ารวมทั้งร้านค้าออนไลน์และแพลตฟอร์มต่าง ๆ จะเป็น Alternative data ที่ช่วยให้ผู้ให้บริการทางการเงินรวมทั้ง Virtual bank สามารถนำข้อมูลดังกล่าวมาพัฒนาบริการทางการเงินเพื่อตอบโจทย์ผู้ใช้บริการในอนาคต เช่น การให้สินเชื่อแก่ประชาชนและวิสาหกิจขนาดย่อย (MSMEs) โดยพิจารณาความสามารถในการชำระหนี้จากพฤติกรรมการชำระค่าสินค้าและบริการ ขณะเดียวกันผู้ใช้บริการมีแนวโน้มที่จะได้รับบริการทางการเงินในราคาที่ดีขึ้น เนื่องจาก Virtual bank มีต้นทุนในการดำเนินงานที่ต่ำกว่าธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม

2.2 พัฒนานวัตกรรมทางการเงิน และส่งเสริมให้มีผลิตภัณฑ์และบริการรูปแบบใหม่ (Innovative products) ที่ตอบโจทย์ความต้องการของผู้บริโภค

ในช่วงที่ผ่านมา ธนาคารพาณิชย์ไทยได้พัฒนาผลิตภัณฑ์และบริการทางการเงินที่ช่วยอำนวยความสะดวกให้แก่ลูกค้า เช่น การถอนเงินที่ตู้ ATM โดยไม่ต้องใช้บัตร การเปิดบัญชีเงินฝากออนไลน์ และการขอสินเชื่อผ่านแอปพลิเคชัน อย่างไรก็ดี ด้วยความพร้อมทางด้านเทคโนโลยีและข้อมูลที่หลากหลายทั้งข้อมูลทางการเงิน (Financial data) และ Alternative data ทำให้ Virtual bank สามารถนำเสนอผลิตภัณฑ์และบริการทางการเงินที่มีรูปแบบใหม่และแตกต่างจากที่มีอยู่ โดยอาจเป็นบริการที่ตอบสนองความต้องการเฉพาะกลุ่ม หรือสร้างประสบการณ์ที่ดีในการใช้งานให้แก่ผู้บริโภค ตัวอย่างผลิตภัณฑ์ที่น่าสนใจของ Virtual bank ในต่างประเทศ เช่น

2.3 เพิ่มประสิทธิภาพและการแข่งขันในระบบการเงิน

ธนาคารพาณิชย์ของไทยได้ปรับรูปแบบและช่องทางการให้บริการ โดยลดการขยายสาขาและเน้นการให้บริการผ่านช่องทางออนไลน์มากขึ้น จึงทำให้มีต้นทุนในการบริหารสาขาลดลงค่อนข้างมาก (ภาพที่ 2)

ที่มา: ธปท.

ต้นทุนในการบริหารสาขาที่ลดลงสะท้อนให้เห็นถึงประสิทธิภาพของการให้บริการในรูปแบบดิจิทัล ทั้งนี้ Virtual bank ที่นำเทคโนโลยีมาใช้ในขั้นตอนการทำธุรกรรมต่าง ๆ และให้บริการออนไลน์เต็มรูปแบบ จะสามารถลดค่าใช้จ่ายในการดำเนินงาน (Operating cost) ได้มากยิ่งขึ้น นอกจากนี้ Virtual bank ในต่างประเทศหลายแห่งสามารถลดต้นทุนในการหาลูกค้า (Cost of acquisition) รวมถึงต้นทุนในการได้มาซึ่งข้อมูลที่จะนำมาวิเคราะห์ความต้องการหรือความเสี่ยง เนื่องจากมีฐานลูกค้าและข้อมูลต่าง ๆ จากธุรกิจประเภทอื่นอยู่แล้ว ต้นทุนที่ลดลงทำให้ Virtual bank สามารถเสนอผลิตภัณฑ์ที่มีราคาดีกว่า (เช่น ดอกเบี้ยเงินฝากสูง ดอกเบี้ยสินเชื่อต่ำ หรือ ไม่เก็บค่าธรรมเนียม) ซึ่งเป็นข้อได้เปรียบด้านการแข่งขันของ Virtual bank ที่มีมากกว่าธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม

ด้วยเหตุนี้ การมีผู้เล่นประเภท Virtual bank ในระบบการเงิน จะเป็นตัวกระตุ้นให้ธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมมีการปรับตัว เช่น เปลี่ยนรูปแบบการให้บริการเป็นดิจิทัลมากขึ้น หรือพัฒนาการให้บริการดิจิทัลในปัจจุบันให้ดีขึ้น เพื่อให้สามารถแข่งขันกับผู้เล่นประเภทใหม่ได้ การแข่งขันที่เพิ่มขึ้นจะทำให้ระบบการเงินไทยมีประสิทธิภาพมากขึ้น มีผลิตภัณฑ์ที่หลากหลาย ส่งผลให้ผู้บริโภคได้รับบริการที่ตอบโจทย์ตามความต้องการได้อย่างสะดวกรวดเร็ว ด้วยราคาที่ดีมากยิ่งขึ้น

3. ปัจจัยแห่งความสำเร็จ (Key success factors)

Virtual bank เป็นพัฒนาการที่สำคัญของโลกการเงินดิจิทัล โดยธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิม บริษัทเทคโนโลยีระดับโลก (BigTech) และ FinTech รายใหญ่ต่างจัดตั้ง Virtual bank ของตนเอง อย่างไรก็ตาม แม้ว่า Virtual bank ในหลายประเทศจะเริ่มมีลูกค้ามาใช้บริการเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ แต่ส่วนใหญ่ยังมีผลขาดทุนจากการดำเนินงาน ซึ่งมีสาเหตุส่วนหนึ่งมาจากภาระต้นทุนในการหาลูกค้ารายใหม่ (เช่น การจ่ายดอกเบี้ยเงินฝากในอัตราสูง และ ค่าใช้จ่ายทางการตลาด) ขณะที่ยังไม่สามารถพัฒนาผลิตภัณฑ์หรือบริการ

ทางการเงินที่แตกต่างหรือดีกว่าธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมมากนัก ทั้งนี้ ปัจจัยที่จะทำให้ Virtual bank สามารถประกอบธุรกิจได้อย่างยั่งยืน ได้แก่

3.1 Value proposition ปัจจัยแรกที่ช่วยให้ Virtual bank ประสบความสำเร็จ คือ การให้บริการที่ตรงกับความต้องการของลูกค้า (Customer-centric) เป็นหลัก โดยเน้นการพัฒนาผลิตภัณฑ์/บริการทางการเงินที่ช่วยแก้ Pain point ของผู้ใช้บริการ เช่น ความสะดวกในการเข้าถึงบริการทางการเงินในเวลาและรูปแบบที่ตรงกับความต้องการ การพัฒนาผลิตภัณฑ์บัญชีเงินฝากที่ให้ดอกเบี้ยสูงกว่าที่มีในตลาด หรือการอนุมัติสินเชื่อแก่กลุ่ม Underserved โดยประเมินความเสี่ยงจาก Big data

3.2 ข้อมูล (Data) ข้อมูลเป็นสิ่งสำคัญของธุรกิจธนาคารในยุคดิจิทัล หาก Virtual bank มีข้อมูลที่หลากหลาย โดยเฉพาะข้อมูลที่ไม่ใช่ข้อมูลทางการเงิน (Non-financial data) ก็จะทำให้สามารถวิเคราะห์ความต้องการของลูกค้าและพัฒนาผลิตภัณฑ์ได้ตรงกับความต้องการของลูกค้าแต่ละบุคคล อีกทั้งช่วยให้การบริหารความเสี่ยงมีประสิทธิภาพมากขึ้น เช่น สามารถวิเคราะห์ความเสี่ยงในการให้สินเชื่อได้แม่นยำขึ้น เป็นต้น

3.3 ฐานลูกค้า (Customer base) Virtual bank ที่มีฐานลูกค้าจากธุรกิจอื่นมาก่อนจะมีความสามารถในการแข่งขันสูงกว่า Virtual bank ที่ต้องหาลูกค้ารายใหม่ เนื่องจากมี Cost of acquisition ที่ต่ำกว่า จึงสามารถต่อยอดการให้บริการทางการเงินประเภทใหม่หรือนำเสนอผลิตภัณฑ์ในราคาที่ดีกว่าตลาดได้ เช่น ดอกเบี้ยเงินฝากที่สูงกว่า ดอกเบี้ยเงินกู้ที่ต่ำกว่า นอกจากนี้ ยังสามารถใช้ข้อได้เปรียบจากการมีข้อมูลที่หลากหลายในการขยายฐานลูกค้าไปสู่กลุ่มที่ธนาคารพาณิชย์ดั้งเดิมไม่ได้ให้บริการ

3.4 โครงสร้างพื้นฐานการเงิน (Financial infrastructure) การมีโครงสร้างพื้นฐานการเงินที่ดี ทั้งโครงสร้างพื้นฐานของผู้ให้บริการทางการเงินและโครงสร้างพื้นฐานกลางที่ผู้ให้บริการแต่ละรายสามารถเข้าถึงและเชื่อมโยงกันได้ เช่น การมีระบบยืนยันตัวตนแบบดิจิทัล (e-KYC) ที่ครอบคลุมผู้ใช้งานอย่างกว้างขวาง มีความเสถียร ใช้งานได้ง่าย สะดวกรวดเร็ว จะเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้ลูกค้าได้รับประสบการณ์ที่ดีในการใช้บริการ Virtual bank

3.5 เทคโนโลยี ซึ่งรวมถึง (1) ระบบเทคโนโลยี (Tech stack) และ (2) บุคลากรด้าน IT โดยการเลือกใช้ Tech stack ที่เหมาะสมจะช่วยให้ Virtual bank สามารถปรับปรุง/พัฒนาแอปพลิเคชันและระบบงานต่าง ๆ ได้อย่างมีประสิทธิภาพ โดยมีต้นทุนต่ำและมีความยืดหยุ่นสูง ซึ่งจะช่วยลดระยะเวลาในการออกผลิตภัณฑ์ทางการเงินใหม่เข้าสู่ตลาด ขณะเดียวกันการมีบุคลากรด้าน IT ที่มีศักยภาพจะช่วยให้ Virtual bank สามารถพัฒนาบริการที่ตอบโจทย์ลูกค้าได้อย่างแท้จริงและปลอดภัย

3.6 กฎเกณฑ์ (Regulation) การกำหนดกฎเกณฑ์การกำกับดูแลที่เหมาะสมกับรูปแบบและการดำเนินธุรกิจของ Virtual bank (เช่น ทุนจดทะเบียน ขอบเขตธุรกิจ และเงื่อนไขในการประกอบธุรกิจ) โดยรักษาสมดุลระหว่างการรักษาเสถียรภาพและการส่งเสริมประสิทธิภาพ จะช่วยให้ Virtual bank มี Regulatory cost ลดลง และสามารถให้บริการที่ตอบโจทย์ลูกค้าได้ดียิ่งขึ้น

ภาคผนวก: พัฒนาการของ Virtual bank ในต่างประเทศ

ผู้เขียน:
วริษฐา ก้อนนาค
พสธร นิพัทธกุศลกิจ
วีรณัฐ ธรรมหงส์
ธนิดา ลอเสรีวานิช
โสภณ วิจิตรเมธาวณิชย์
ฝ่ายกลยุทธ์สถาบันการเงิน